Hititler

            HİTİT TARİHİNDEN GÜNÜMÜZE DERSLER

Yazan: Mahfi Eğilmez

BİRİNCİ ÖYKÜ:

MÖ 2000’lerde Asur Ticareti

Rüşvetin Belgesi, Vergi Kaçakçılığının Belgesi

Anadolu’da Yüksek Faiz Alışkanlığı ve Borçların Silinmesi

·        Asur ile Anadolu arasında ticaret

·        Asur ticaret kolonileri (warbatum ve karum)

·        Neşa

·        Anadolu’da kent krallıkları

·        Rüşvetler ve vergiler

·        Borç, alacak, faiz ilişkileri

·        Borçların silinmesi

M.Ö. 2000’lere doğru, Anadolu’da çok yaygın bir Asur ticareti egemendi. Asurlu tüccarlar Anadolu’nun o dönemdeki halklarıyla yaygın bir ticaretin içine girmişlerdi. Bu ticareti yürütmek üzere Anadolu'da kurulmuş bulunan pazar kentlerinden oluşan bir koloni vardı. Bu pazar kentlerinin büyüklerine, Asur dilinde liman anlamına gelen, karum denilmekteydi. Karumlar arasında metinlerde adları geçenler şunlardır: Hattuş, Neşa (Kaneş), Purushenda, Şamuha, Durhumit, Tawinia, Hahhum, Hurama, Şuppilulia, Nihria, Urşu, Zalpa, Abum, Eluhut, Tegarama, Şimala, Wahşuşana ve Timilkia. Pazar kentlerinin küçüklerine ise, Asur dilinde konak anlamına gelen wabartum deniliyordu. Wabartumlar arasında metinlerde adı geçen yerler şunlardır: Kuşşara, Ankuva, Karahna, Mama, Badna, Salatuar, Hanakna, Şamuha, Zalpa, Kuburnat, Tismuma, Upi, Zipishuna, Ulama, Washania ve Tuhpia. İrili ufaklı bu pazar yerlerinin sayısı 50 dolayındaydı. Asur ticaret kolonisinin merkezi konumundaki Neşa karumu Kayseri yakınlarındaki Kültepe'de kuruluydu.

Anadolu'da yapılan kazılarda o döneme ilişkin ticari ilişkileri açıklayan pek çok tablet bulunmuştur. Bu tabletler Asurlu tüccarların Mezopotamya'dan Anadolu’ya çoğunlukla tekstil ürünleri ve kalay getirip karşılığında altın, bakır ve tahıl götürdüklerini ortaya koyuyor. Gümüş bir ticari meta olmaktan çok bir değer ölçüm ve ödeme aracı işlevi görüyordu. Asur ticaret kolonisinin temel işlevi Asur Krallığı’nın ihtiyacı olan bakırı Anadolu’dan Asur’a transfer etmekti.

Asurlular mallarını eşek kervanlarıyla taşıyorlardı. Kervanların Asur’dan yola çıkıp Neşa’ya varıncaya kadar yaklaşık 1000 km yol alması gerekiyordu. Eşeklerden oluşan bir ticaret kervanının bu yolu gidip, dönmesi 3 ay alıyor, malların satılması ve yeni mal alımı için gerekli süre eklendiğinde zaman daha da artıyordu. Asurlu tüccarlar için Anadolu bir kaç yönden çekici bir yerdi. Herşeyden önce yolculuk güvenliydi. Birbirine yakın birçok kent olduğu için nihai hedefe gidene kadar gündüzleri yolculuk yapıp, geceleri konaklayacak güvenli yerler bulunuyordu. Sonra kâr marjları oldukça yüksek olduğundan tüccarlar getirdikleri malları yüksek kârlar elde ederek satıyorlardı. Ayrıca kent kralları, kendi vergilerini aldıkları sürece tüccarlara karşı barışçı bir yaklaşım içindeydiler. Asurlu tüccarların oluşturduğu ticaret kervanları, içinden geçtikleri kentte “qaqqadatu”’ adlı bir çeşit baş vergisi ve kentin kralına da “nishatum” adı verilen bir çeşit gümrük vergisi ödüyorlardı. Nishatum sabit oranlı bir vergiydi ve tekstil ürünlerinin değerine yüzde 5, kalaya da yüzde 3 oranında uygulanıyordu. Ayrıca kralın, tüccarın satmak amacıyla getirdiği malları herkesten önce görme ve satışa sunulmadan önce indirimli olarak satın alma hakkı vardı.

Bu tür vergileri ödemeden kentten geçmenin ve malını satabilmenin iki yolu bulunuyordu: İlk olarak kentin içinden geçmeyip, dışarıdan dolaşılırsa vergi ödeme yükümlülüğü doğmuyordu. Buna karşılık kent dışında kalındığında, özellikle geceleri, kervanın saldırıya uğraması olasılığı söz konusu olabiliyordu. İkincisi, rüşvet vererek yapılan vergi kaçakçılığı idi. Bunun yolu ise malları kente, nöbetçilerle anlaşıp, gizlice sokmaktı. Nöbetçilere verilecek pay, nishatumdan düşük olduğu sürece bu çekici bir seçenekti. Ama riski fazlaydı. Bunu yapan tüccar yakalanırsa, kent kralının onun mallarının tümüne el koyma hakkı doğuyordu. Asurlu tüccar Puzur – Assur’un bir meslektaşına yazdığı mektupta şu uyarılar yer alıyor: “İrra’nın oğlu kaçak malları Puşuken’e yolladı ama saray görevlileri kaçak mallara el koydu ve Puşuken’i hapse attılar.”

Anadolu'da bulunan Asur tabletlerinden tüccarların hangi kentte daha kolay vergi kaçakçılığı yapıldığı konusunda birbirleriyle yazışmalar yaptığı anlaşılıyor. O dönemde rüşvetin yaygınlığı konusundaki ilginç bir kanıt Cenevre Sanat ve Tarih Müzesinde sergilenen bir tablette yer alıyor. Yine Asur’lu tüccar Puşuken’e karısı Lamassi tarafından yazılmış bulunan bir mektupta şunlar yazılı: “...Vergi için bana yolladığın 1 mina gümüşü kontrolörler istedi. Ben senin için korkuyorum. Fakat ben onu daha vermedim...”

Asurlu tüccarlar, Anadolu'da yerleşik insanlara, kredili olarak sattıkları mallar için yıllık yüzde 30 ile yüzde 180 gibi yüksek faiz oranları uyguluyorlardı. Kötü hasat yıllarında borcunun teminatı olan ürünü elde edemeyen insanlar son derecede güç duruma düşüyorlar, aileden birisini Asurlu tüccara köle olarak vermek zorunda kalabiliyorlardı. Borçlarını ödeyemeyen yerel halk sık sık krallara şikayette bulunuyor, bazen yerel krallar bu tür borç - alacak ilişkilerini çözmek için borçların silinmesi hakkında fermanlar çıkarıyorlardı. Söz konusu fermanlar doğal olarak borçluyu kurtarırken, alacaklıyı sıkıntıya sokuyordu.

Buraya kadar anlattıklarımızdan Hititler öncesinde Anadolu'da, Asur ticaret kolonisi aracılığıyla rüşvet, vergiden kaçınma, tefecilik esaslarına dayalı bir ticaret düzeni kurulmuş olduğu anlaşılıyor.

Hitit ekonomisinin ayrıntılarıyla ilgilenenler için okuma önerisi: Mahfi Eğilmez, Hitit Ekonomisi, Türk Eskiçağ Enstitüsü Yayınları (Ege Yayıncılık.)

Değerlendirme: Bugün varlığından şikayet ettiğimiz rüşvet, vergi kaçırma, yüksek faiz Anadolu’da 4000 yıldır var.

Anadolu’da yazının dayanakları

Hititler sahnede

·        Anadolu’da yazının kökeni: Ticari ilişkiler ve kayıt tutma zorunluluğu

·        Çivi yazılı tabletler

·        Ticaret, borç, alacak ve faiz ilişkilerinin tabletlere dökülüşü

·        Hititlerin ortaya çıkışı (MÖ 1800’ler)

·        Pithana ve Anitta’nın Neşa’yı alışı ve Asur faiz sömürüsünün sonu

·        Anadolu’da Hitit egemenliği ve barış

·        Ticaret aksayınca fetihler başladı: Bir başka ekonomik açıklama

Anadolu'da yazının kökeni hangi tarihe kadar gidiyor bilinmiyor. Mezopotamya’da binlerce yıldır kullanılan yazının Anadolu’ya girişinin Asurlu tüccarların verdikleri borçları, alacakları faizleri yazmak üzere tabletler düzenlemeye başlamasıyla olduğu tahmin ediliyor. 

    Hattuşa’da 30,000; Kültepe’de (Kaneş Karumu) 100 ve Şapinuva’da 3,000 dolayında kil tablet bulunmuştur. Hattuşa tabletleri Unesco Arşivinde kayıtlıdır.

Hititler iki çeşit yazı kullanmışlar. Birisi tabletlerde kullandıkları çivi yazısı, öteki de duvar kabartmalarında kullandıkları hiyeroglif yazısı. Duvarlarda daha çok dinsel yazılar ya da kralların yaptıkları yazılı. Tabletlerde ise birçok farklı konu kayıtlı. Örneğin Hititler yasalarını tabletlere yazmışlar. Krallar yıllıklarını yazdırmışlar. Bu yıllıklarda kralların fetihleri, savaşları, düşmanlarıyla ilişkileri gibi birçok önemli ayrıntı yer alıyor.
Çivi yazısı, yumuşak kil tabletlere üçgen prizma biçiminde kesilmiş tahtalarla bastırılarak yazılır. Sonra bunlar fırınlarda ısıtılır ve kırılması zor tabletler ortaya çıkar.

Hitit yazısını ilk okuyan kişi Bedrich Hrozny adlı bir Çek dilbilimci. Çek alfabesinde Ş harfi Š şeklinde gösterildiği için Hrozzny, Hattuşa ya da Hattuşaş adlarını Hattuša veya Hattušaš olarak yazmış ve literatüre de bu biçimde girmiş bulunuyor. İçinde ş harfi geçen bütün Hititçe kelimeler de Hrozny'den bu yana aynı şekilde yazılıyor.

Bedrich Hrozny (1879 - 1929

              

                Çivi yazılı bir kil tablet örneği

      Hitit çivi yazısında kullanılan harf ve heceler

Hiyeroglif yazısı aslında bir çeşit resim - yazıdır. Yani yazı yerine resimler kullanılır. Aşağıda Hitit hiyeroglif yazısında kullanılan bazı hiyerogliflerin anlamları yer alıyor. 

Değerlendirme: Anadolu’da borç, alacak ve faiz ilişkisini çözen barışı ve gelişmeyi sağlıyor.

İKİNCİ ÖYKÜ:

Hititlerin Gizemi

·        Nereden geldiler?

·        Kökenleri nedir?

·        Hint – Avrupa dili kullanıyorlar

·        Avrupa’dan gelişe ilişkin üç kuram

Hititlerin Anadolu'ya nereden ve hangi yolu izleyerek geldikleri bilinmiyor. Bazı metinlerde geçen tanımlamalardan giderek Anadolu'ya Kafkaslar üzerinden geldikleri görüşü ağır basıyor. Bu kurama ek olarak Balkanları geçerek geldikleri ve Karadeniz üzerinden geldikleri yönünde iki görüş daha varsa da bunlar bugün oldukça taraftar kaybetmiş görünüyor. Kullandıkları dilin Hint - Avrupa kökenli olduğu kesinleşmiş bulunuyor. Bu durumda bir zamanlar öne sürülen Hititlerin Türklerin ataları olduğu tezi boşa çıkmış oluyor.   

Aşağıdaki resim Alacahöyük'te giriş kapısının duvarından alınmıştır. Benzeri bir resim Yazılıkaya açık hava tapınağında tanrıların buluşma sahnesinde yer almaktadır. Bildiğimiz kadarıyla çift başlı kartal ilk kez Hititlerde kullanılmış bir semboldür. Başlarıyla ilgili birkaç farklı inanış vardır. Birisine göre başlardan birisi bu dünyaya diğeri öteki dünyaya bakar. Bir başka inanışa göre birisi doğuya öteki batıya bakar ve her iki yönde de  egemen olan bir devleti temsil eder. Pençeleriyle tuttuğu tavşanlar da Hitit krallığının egemen olduğu ülkeleri temsil eder (vassal krallıklar.)  

Bir süre sonra Hitit krallık sembolü kartalın yalnızca kanatları ve ortada bir güneş olan şekle dönüşmüştür. Bunu da aşağıdaki çizimde gösterelim.

                   

Yazılıkaya kabartmalarından alınmış olan şekilde tanrı Şarruma, büyük kral Tuthaliya'ya (IV) önderlik ederken görülmektedir. Şarruma'nın hiyeroglifle yazılmış adı ileri doğru uzanmış olan sağ elinin üzerinde görülmektedir. Tutahliya'nın adı ise sağ üst köşede yine hiyeroglifle yazılıdır. Kralın adının üstünde büyük kral anlamına da gelen Hitit devlet sembolü kartal kanatlarıyla ortasındaki güneş yer almaktadır.  Hitit kralına "majesteleri" anlamına gelmek üzere "güneşim" diye hitap edilmesi büyük olasılıkla bu sembolden gelmektedir.  

Aşağıda Hattuşa kent planı görülüyor. Yazılıkaya açık hava tapınağı sağ üst köşede işaretlenmiş olan yerdedir. Tipik bir Hitit kenti olan Hattuşa iki bölümden oluşuyor: Aşağı şehir, yukarı şehir. Kentin çevresi yaklaşık 6 km uzunluğunda bir sur ile çevrilidir. Kentin en önemli giriş kapıları yerkapı ve üstünde sfenksli kapı, aslanlı kapı, kral kapıdır. Yerkapı yaklaşık 70 metre uzunluğunda ve 3 metre yüksekliğinde bir mağara kapıdır.  
Boğazkale ilçesiyle komşu olan aşağı şehirde Büyük Tapınak yer alıyor (şekilde 5 numaralı yer.) Bu tapınakta pek çok oda ve tahıl ve sıvıların (zeytinyağ gibi) depolandığı büyük küpler yer alıyor. 37 numarayla işaretlenmiş olan Büyükkale tahılların depolandığı büyük çukurların bulunduğu yüksek kayalık bir alan. Burada kayalara oyulmuş çukurlar bulunuyor (silolar.) Bu çukurlara buğday, arpa gibi tahıllar doldurulup üstü toprakla örtülüyordu. Bu şekilde tahılların hava alıp bozulmaları ya da kemirgenlerce yenmesi önlenmiş oluyordu. 33 numarayla işaretlenmiş olan Büyükkale kralın oturduğu saray ve saray kompleksini gösteriyor. Burada kraldan başka muhafız alayı görevi gören altın mızraklıların da odaları vardı. 

Saray Kompleksinin rekonstrüksüyonu (Jürgen Seeher Hattuşa Rehberi'nden alıntı.)

Yukarı şehirde küçük küçük birçok tapınak yer alıyordu. Haritada Yer Kapı ile Kral Kapı arasında bulunan bina kalıntıları bu tapınaklardır.Burada ayrıca devlet görevlilerinin ve soyluların evleri de vardı. Hattuşa'nın en önemli 4 kapısı burada yer alıyor: Aslanlı Kapı, Yer Kapı, Sfenksli Kapı (Yer kapının üzerindeki surda bulunuyor) ve Kral Kapı. 

Yerkapının üstten görünümü. Yerkapının tam üstünde Sfenksli Kapı yer alıyor.

                  Kral kapının girişinde yer alan kral figürü kabartması

Halk, haritanın sol üste köşesinde tarama ile gösterilen Boğazkale'de oturuyordu (bugün de orada oturuyorlar.) Tarım alanları da surların dışındaydı. 
Özetle söylemek gerekirse Hattuşa'nın surları içinde tapınaklar, silolar, saray, devlet görevlileri ve rahiplerin oturacağı binalar yer alıyor, halk surların dışında yerleşmiş bulunuyordu. Savaş tehlikesi gibi hallerde halkın surların içine sığınması ve kapıların kapatılması doğaldır. 
Hattuşa'da surların bir bölümü dönemin kazı heyeti başkanı Jürgen Seeher'in önderliğinde Boğazkalelilerin çalışmalarıyla tümüyle Hititlerin kullandığı malzemeler ve teknik kullanılarak yeniden inşa edildi. Böylece Hattuşa'nın görselliğine önemli bir katkı sağlanmış oldu. 

Bu çalışmalar kitap olarak yayımlanmış bulunuyor (Jürgen Seeher, Hattuşa Kerpiç Kent Suru, Bir Rekonstrüksiyon Çalışması, Ege Yayınları.) 

           Hattuşa gezisi planlayanların eski kazı heyeti başkanı Jürgen Seeher'in Hattuşa Rehberi kitabını okumalarını öneriyorum (Jürgen Seeher, Hattuşa Rehberi, Ege Yayınları.)

Değerlendirme: Hitit adı sonradan uydurulmuş bir ad. Onlar kendilerine Neşalı adını veriyorlar.

ÜÇÜNCÜ ÖYKÜ:

Kadeş Savaşı ve Kadeş Barış Antlaşması

·        Savaşın çıkış nedenleri

·        Savaşın galibi

·        Barışın temel nedeni: Asur’dan Mısır ve Hatti’ye yönelik ortak saldırı tehdidi

·        Barış antlaşmasının temeli: Ortak düşmana karşı ortak savunma ve sıkıntıya düşene yardım.

Kadeş Savaşı

İki büyük ordu M.Ö. 1274'de Kadeş yakınlarında karşılaştılar.

Ramses’in Kadeş’e yaklaşımı askeri strateji açısından hataların en büyüklerinden birisi olarak tanımlanıyor bugün. Ordusunu dört bölüme ayırmuştı. Her bir bölüm Mısır’ın en büyük tanrılarının adını taşıyordu: Amon, Ra, Ptah ve Seth. 

İlk karşılaşmada Muvatalli’nin, kardeşi III. Hattuşili ve oğlu Urhi Teşup ile birlikte kumanda ettiği Hitit birlikleri, Ramses’in ordularını darmadağın edivermişti. Ramses canını zor kurtarmış kendisini Amon tümeninin içine zor atmıştı. Savaşa soktuğu Ra tümeninden geriye çok az asker kaldığı anlaşılıyor. Onlar da tam bir bozgun halinde kaçmağa başlamışlar. Bu ilk yenilgi Mısır yazıtlarında şöyle anlatılıyor: “Yürüyüş kolundaki Ra tümeninin ortasına saldırdılar. Ra tümeni harekat halindeydi. Savaşa hazır değildi. Bu nedenle majestelerinin (II. Ramses) askerleri de savaş arabaları da onlar (Hititler) karşısında yenildi.” 

Amon tümeni, ordunun geri kalanından ayrılmıştı. Hitit savaş arabaları yapılarının getirdiği hafiflik ve manevra üstünlüğüyle kısa sürede Amon tümenini de sarmışlardı. Üstelik Ramses de sarılmış olan Amon tümeninin ortasındaydı. Tam anlamıyla bir toplu yok edilmenin eşiğindeydi Ramses ve Amon tümeni. Onların yok edilişinin ardından başsız kalan Ptah ve Seth tümenlerinin yok edilmesi çok kolay olacaktı. Hitit imparatorluğunun önünde Mısır toprakları açılıyordu artık. 

Hitit ordusu pek çok ulustan derlenmiş askerlerden oluştuğu için disiplini çok güçlü değildi. Mısır ordugahına girdikleri anda yağmaya başladılar. Emir komuta herşey bir anda yok olmuştu. Mısır ordugahı çok zengindi. İşte tam bu sırada Mısır yazmanları ve şairlerine göre Ramses, tanrısal bir güçle Hitit askerlerine saldırıp onları dağıtıyor ve savaşı birden lehine döndürüyor. Bundan sonra Ramses’in kahramanlığı üzerine öyküler sonu gelmez biçimde sıralanıp duruyor Mısır yazıtlarında. Aynı kaynakları kullanan Christian Jacq da Ramses dizisinin Kadeş adlı bölümünde Ramses’in kahramanlıklarını ve elde ettiği zaferin öyküsünü anlatıyor.

Oysa Hitit kaynakları böyle anlatmıyor. Mısır ordugahının yağmasına dalmış bulunan ve emir dinlemez halde olan Hitit askerleri hiç beklenmeyen anda küçük ve düzenli bir birliğin saldırısına uğruyorlar ve toparlanmaya fırsat bulamadan dağılıyorlar. Bu birliğin nereden geldiği bugün hala bir sır. Fakat bu birliğin Ramses ordularına ait olmadığı kesine yakın bir biçimde biliniyor. Çünkü Ramses’in ağzından şöyle anlatılıyor: “Yanımda ne bir prens var, ne bir sürücü, ne bir piyade subayı, ne de bir araba savaşçısı. Yaya askerim de araba savaşçılarım da beni onların karşısında ganimet gibi bırakarak çekip gitti. Onlarla savaşmak için kimse beklemedi.” 

Savaş bir süre daha sürüyor. Ondan sonra her iki ordu da geri çekildiği için kimse kimseye üstünlük sağlayamıyor. Mısır kaynaklarında Muvatalli’nin Ramses’e şöyle bir mektup yolladığı yazılı: “…Mısır ve Hatti ülkeleri senin emrindedir ve ayaklarının altına serilmiştir...” Oysa o durumda Hitit kralı Muvatalli başkent Hattuşa’dan yaklaşık 600 kilometre uzakta, Suriye topraklarında bulunmaktadır. Daha iki ordu arasındaki ilk çatışmada Mısır orduları geriye dönmek zorunda kalmışlardır. Dolayısıyla Muvatalli’nin bu tür bir mektup yazması için ortada hiç bir neden yok. Bugün, çoğu araştırmacı böyle bir mektubun Ramses’in hayal ürünü olduğu konusunda hemfikir. 

Mısır tapınaklarında, mezarlarında ve saraylarında Ramses’in Kadeş savaşını kazandığına ilişkin yazılara ve resimlere karşılık savaşı Hititlerin kazandığını gösteren en önemli kanıt Prens Benteşina’nın Mısır’a bağladığı Amurru ülkesinin savaştan hemen sonra yeniden Hititlere bağlı hale getirilmesidir. İkinci kanıt uğrunda savaşılan Kadeş kale kentinin yine Hititlerde kalmış olmasıdır. Bugün bilinen, Hititlerin bu savaşı kazandıkları ama galibiyetlerinin sonradan yağma sırasında müdahale eden bir birlikçe durdurulduğu biçimindedir. 

Kil tablete çivi yazısıyla yazılmış olan Kadeş Barış Antlaşması (İstanbul Arkeoloji Müzesi)

Değerlendirme: Kadeş Barış Antlaşması (Kopyası TC’nin armağanı olarak New York’taki Birleşmiş Milletler binasında sergileniyor) Nato Antlaşmasının 5. Maddesinin ilk versiyonunu oluşturuyor.

DÖRDÜNCÜ ÖYKÜ

Mısır’dan Alınan Yardım

·        Hitit Kralı IV.Tuthaliya (III. Hattuşili’nin oğlu)

·        Veba ve nüfus azalması

·        Kıtlık

·        Merneptah’tan Tuthaliya’ya yardım

Değerlendirme: Tarihte Anadolu’ya bilinen ilk yardım M.Ö. 1200’lerin sonuna doğru yapıulmış. 

BEŞİNCİ ÖYKÜ:

Hitit Hukuku ve Devlet Düzeni

Roma Hukuku – Hitit Hukuku

·        Babil kralı Hammurabi’nin “Kısas Hukukundan” Hititlerin tazminat hukukuna geçişleri. Roma hukukundan çok daha önemli ve eski bir atılım. Ne var ki tanıtılamamış.

·        Yasaların sürekli revize edilmesi. Revizyon eskiden ifadesiyle vurgulanıyor.

Hitit hukuku ABD'de Pittsburgh Üniversitesi Hukuk Fakültesinde ders olarak okutuluyor. Bizde ise Roma hukuku okutuluyor ama Hitit hukuku okutulmuyor.

Magna Carta -Panku

·        MS 1215’de İngiliz soylularının kral Yurtsuz John’a imzalattıkları Magna Carta’yı hepimiz biliyoruz.

·     Magna Carta’dan yaklaşık 2500 yıl önce Anadolu’nun orta yerinde hiç bir zorlamaya dayanmaksızın atılmış bir demokratik adım var: Panku. Bunu çoğumuz bilmiyoruz.

1215 yılında İngiliz soyluları, kral Yurtsuz John’a Magna Carta Libertatum’u (Büyük Özgürlük Belgesi) imzalattılar. Bu belgeyle kralın sonsuz görünen yetkileri sınırlanıyor, monarşiden meşruti monarşiye geçilmiş oluyordu. Her ne kadar daha çok soyluların krala karşı haklarını korumayı amaçlasa da birçok siyaset bilimi uzmanı Magna Carta’yı demokrasinin ilk adımı olarak kabul eder.  

Magna Carta’nın belki de en önemli maddesi 39. maddesidir: “Özgür kişiler ülke kanunlarına göre yasal bir biçimde yargılanıp hüküm giymeden tutuklanmayacak, hapsedilmeyecek, mal ve mülkünden mahrum bırakılmayacak, kanun dışı ilan edilmeyecek, sürgün edilmeyecek veya hangi biçimde olursa olsun zarara uğratılmayacaktır.”

Bundan yaklaşık 3500 yıl önce bu topraklarda yaşayan Hititler, hukuk alanında büyük bir devrime imza attılar. O zamana kadar ortadoğuda geçerli olan Babil kralı Hammurabi’ye ait kısas hukukunu tazminat hukukuyla değiştirdiler. Aynı zamanda başkent Hattuşa’da Panku adı verilen bir soylular meclisi kurdular. Bu meclis krala danışmanlık yapıyordu. Panku, Magna Carta’dan yaklaşık 2700 yıl önceki bir tarihte kurulmuştur. Hititlerin getirdiği tazminat hukuku anlayışı 3500 yıldır hukuk yaklaşımının temelini oluşturuyor.

Değerlendirme: Anadolu, bugünün ortadoğusunda bile hala uygulanan kısas hukukunu 3500 yıl önce aşmış. Demokratik yönetimin temelleri Anadolu’da yaklaşık 3500 yıl önce atılmış.

ALTINCI ÖYKÜ

Hitit Dini

·        Hititler çok tanrılı bir dinsel külte sahiptiler. O kadar çok tanrıları vardı ki Hattuşa “bin tanrılı kent” diye anılıyordu.

·   En önemli tanrıları “Fırtına Tanrısı Teşup”, “Bereket Tanrıçası Hepat” ve bunların oğlu “Şarruma” idi.

·        Hititler, krallarının öldüğünde tanrılar katına çıktığına inanırlardı.


Aşağıdaki fotoğraf Hattuşa kenti yakınındaki Yazılıkaya açık hava tapınağını gösteriyor. Kayalar üzerinde sol taraftan erkek sağ taraftan da kadın tanrılar tam ortadaki kayaya doğru yürüyüş halinde duvarlara resmedilmiş. Ortadaki büyük kayada ise baş tanrıyla baş tanrıçanın karşılaşması yer alıyor.

Aşağıda, Anitta'nın Laneti adlı kitabımdan çekilen aynı adlı belgesel filmde Yazılıkaya sahnesi. Ben ortada metin okuyorum, arkamda Boğazkaleliler Hitit kıyafetleri giymiş olarak görünüyor. Yazılıkaya'nın duvarları ise bilgisayar programları kullanılarak olduğundan daha iyi konumda gösterilmiş görünüyor.

Aşağıdaki resim ortadaki kayada baş tanrı, fırtına tanrısı Teşup ile baş tanrıça bereket tanrıçası Hepat'ın buluşma sahnesinin çizimini gösteriyor. Her ikisinin ellerinde birbirlerine uzatır gibi tuttukları  şekiller adlarının yazılı olduğu hiyeroglifler. Hititler resmettikleri tanrıların ya da tanrıçaların  ellerine bu hiyeroglifleri hep koymuşlar. Böylece resimdekinin kim olduğunu anlamak kolaylıkla mümkün oluyor. Teşup iki dağ tanrısının sırtına basarak, Hepat ise bir dağ aslanına basarak yükseliyor. Teşup ve Hepatın yanlarında iki boğa var. Hepat'ın arkasında yine bir dağ aslanı üzerinde yükselen oğulları Şarruma, onun arkasında çift başlı kartal üzerinde yükselenlerin ilki kızları Alanzu ve onun arkasındaki de adı bilinmeyen torunları.

Aşağıdaki çizim yine Yazılıkaya'daki kabartmalardan birisine aittir. Yürüyüş halinde 12 tanrılar. Bu tanrı figürleriyle ilgili çeşitli düşünceler vardır. En yaygın olanı bunların ayları temsil ettiği inancıdır.

Değerlendirme: Hititlerin çok tanrısının olmasının temel nedeni ele geçirdikleri kentlerin tanrılarını da benimsemeleri ve böylece o knetin imparatorluğa direncinin azaltılmasıydı. Yani Anadolu’da 3500 yıl önce de bir dinsel hoşgörü vardı. Türklerin bu hoşgörüyü sürdürmesinin temelinde bu kültür var.

YEDİNCİ ÖYKÜ:

Kadın - Erkek Eşitliği

·        Anadolu’daki anaerkil gelenek

·        Kral ve Kraliçenin birlikte mühürleri

·        Kraliçe başrahibe
Hitit yasalarına baktığımızda kadınlarla erkekler arasında bir ayrım olduğuna ilişkin herhangi bir iz göremiyoruz. Tek fark ücretlerde ortaya çıkıyor. Örneğin tarım işçisi olarak çalıştırılacak erkeğe aynı amaçla çalışacak kadından daha fazla ücret takdir edilmiş durumda. Ki bu bu durum bugün de çok farklı değil.

Kral öldüğünde taht oğluna geçiyor ve ana kraliçe sağsa Tawananna unvanını alarak oğlunun yanında yer alıyor. Tawananna oldukça yetkili bir figür ve kralı karısı olan kraliçeden daha fazla etkileyebiliyor. Tawananna, Osmanlı'daki Valide Sultan gibi düşünülmeli.

Kadınlar saray yönetiminde oldukça yetkili ve bu gelenek aynen Osmanlı'da da mevcut. Kraliçeler arasında en fazla öne çıkmış olanı Mısır firavunu II. Ramses ile Kadeş Barış Antlaşması'nı imzalamış olan III. Hattuşili'nin karısı kraliçe Puduhepa. Aynı zamanda başrahibe olan Ouduhepa, kral ile birlikte birçok belgeyi imzalamış bulunuyor. Mısır firavunu I. Ramses ve onun eşiyle doğrudan yazışmalar yapmış. III. Hattuşili, Hatti ülkesinden ayrılıp bir yere gittiğinde tahtı ona bırakmış.

                                               Puduhepa'nın hiyeroglifle yazılışı

Değerlendirme: Hititlerde kadın – erkek hak ilişkileri döneme göre son derecede ileri gitmişti. Hatta bugünün ortadoğusuna göre bile daha ilerdeydi. Tawananna unvanını taşıyan Ana kraliçe sarayda çok etkiliydi.

SEKİZİNCİ ÖYKÜ

Hitit Ekonomisi

·        Tarım, sanat, ticaret ve bağlı devletlerden alınan vergiler

·        Fiyatlar ve döviz kuru

·        Şekel (12.5 gram) ve mina (1 mina = 40 şekel = 500 gram)

·        Yasalarda yazılı fiyatlar

·        Döviz kuru. 1 Hitit Şekeli = 1.5 Asur ve Babil Şekeli

Hitit ekonomisi, dönemin bütün ekonomileri gibi üç sacayağına dayanıyordu: Tarım, sanayi (zanaat) ve ticaret. Bu üçlüye ek olarak Hititler bağlı devletlerden haraç alıyor ve savaş ganimeti elde ediyorlardı.

Hitit ekonomisinde Şekel, hem bir ağırlık ölçüsü hem de para birimi olarak kullanılıyordu. 1 şekel = 12,5 gram gümüş ağırlığına eşit (bugünkü İngiliz Pound Sterlini gibi. 1 pound = 1 libre = 453,6 gram. Ayrıca sterlin de gümüşü ifade ediyor.) Hitit pazarlarında çubuk ya da halka biçimindeki gümüş parçaları ağırlığına göre para yerine geçiyordu.  

Hititler ticarete ve zanaata konu olan malları, bazı ücretleri yasalarına yazmışlardı. Bunlardan bazıları aşağıdaki tabloda yer alıyor.

Hitit Yasalarında yer alan fiyatlar

Hitit şekeli 12,5 gram gümüş ağırlığa eşit olmakla birlikte Asur ve Babil şekeli 8,33 gram gümüş ağırlığa eşit kabul ediliyordu. Hititlerde 40 şekel = 1 mina iken Asur ve Babil'de 60 şekel = 1 mina idi.

Bu durumda aynı para birimini kullansalar da farklı ölçülerde kullandıkları için döviz kuru ortaya çıkıyordu: 1 Hitit Şekeli = 1,5 Asur veya Babil Şekeli eşitliği söz konusuydu. Buna göre Hattuşa pazarına gelen bir Hitit alıcısı 1 Hitit Şekeline 1 koyun alırken, elinde Asur Şekeliyle Hattuşa pazarına gelen bir Asurlu aynı koyun için 1,5 Asur Şekeli ödemek zorundaydı. Aslında koyunun fiyatı değişmiyor ama paraların gümüş ağırlığı farklı olduğu için ortaya sanal bir parite çıkıyor.

Değerlendirme: Paranın henüz icat edilmediği bir dönemde para yerine kullanılan metallerin sonradan icat edilen metal paradan tek farkı üzerinde damga olmaması. Döviz kuru ise dışticaretin zorunlu bir sonucu olarak 4000 yıl önce bile mevcut.

DOKUZUNCU ÖYKÜ:

Hitit Yazılı Tarihi

·        Kralların Annal’leri (yıllıklar)

·        Yazılı antlaşmalar

·        Okunacak ve tercüme edilecek tabletler

Hitit krallarına ait annal adı verilen yıllıklar Hitit tarihini anlamamıza en çok yardımcı olan yazılı belgelerdir. Savaşlar, yapılan imar işleri, sosyal hayat vb gibi konularda pek çok bilgi bu yıllıklardan elde edilmiş durumda. 

Meraklısı için II. Murşili'ni,n Annal'i 
http://faculty.txwes.edu/csmeller/Human-Experience/ExpData09/01AncMed/AncMedWRTs/hitR_MursII.htm

Elimizde Hititlerin yazılı antlaşmalarının önemli bir bölümü çevirisi yapılmış olarak bulunuyor. Bunlardan giderek birçok bilgi çıkarmak mümkün.

Meraklısı için Kadeş Antlaşması metni
http://tr.wikisource.org/wiki/Kade%C5%9F_Antla%C5%9Fmas%C4%B1

Henüz okunup çevirisi yapılmamış tabletler de okunup açıklandığında yeni bilgilere ulaşılacağı kesindir. 


Değerlendirme: Kendi topraklarımızın geçmişini yaratan bir toplumun arşivini ancak Almanlar, İtalyanlar ya da başkaları okuyup yazdıkça çevirip anlayacak kadar ilgisiziz bu topraklara. Öyle olunca da geçmişteki hatalardan ders alma olasılığımız çok azalıyor.

ONUNCU ÖYKÜ:

Hitit Sanatı

·        Mimari (Hattuşa, Şapinuva: Aşağı kent – yukarı kent)

·        Kap, kacak türü eşya

·        Silahlar

·        Savaş arabaları

·        Demirin ergitilmesi

Yerkapının tüneli (uzunluk 70 metre, yükseklik 3 metre) Taşları üst üste bindirerek yapılıyor ve en üstte iki ucun birleşmesi kilit taşı ile sağlanıyor. Yapılırken içi toprak dolu, yapım bitip de kilit taşı yerleştirilince içerideki toprak boşaltılıyor.

Hitit kazılarında bulunan hançer ve kama uçları

Hattuşa'da saray kazılarında bulunan boğa biçiminde tören kapları. Boyunlarıyla sırtlarının arasındaki çıkıntı kabın ağzı. Oradan içine şarap konuyor ve bir çeşit karafe olarak kullanılıyor.

Hitit savaş arabası tam bir ölüm makinesiydi. Önde bir kişi arabayı kullanıyor, arkasındakilerden biri kalkanıyla arabadakileri koruyor, üçüncü kişi ise oklarıyla karşısına çıkanı vuruyordu. Tekerlekler arabanın tam ortasına yerleştirilmişti. Bu yapı, arabaya denge sağlıyor, aynı zamanda arabayı çeken atlara daha az yük binmesine neden oluyordu.

Hitit savaş arabası tasarımı (tekerlek ağırlığın dengeleyicisi durumunda.)

Değerlendirme: Hitit sanatından kalanları bugün koruyamıyoruz. Nedeni ise ilgi ve bilgi azlığı. Ankara’daki Hitit anıtı üzerindeki tartışmaların kökeninde bu yatıyor.

ONBİRİNCİ ÖYKÜ:

En Önemli Hitit Kralları

·        Anitta (Kuruluş ve Hattuşa’nın fethi)

·        Labarna (İmparatorluğa ilk adım)

·        I. Şuppiluliuma (İmparatorluğun doruk noktasına çıkış)

·        II.Murşili (İmparatorluğun korunması)

·        Muvatalli (Kadeş savaşı)

·        III.Hattuşili (Kadeş barış antlaşması)

Değerlendirme: Hitit tarihini Mısır tarihçilerinden öğrendiğimiz için ancak onların yazdıkları kadarını biliyoruz. Onların yazdıkları da Mısır kaynaklarına dayalı taraflı yazılar.

ONİKİNCİ ÖYKÜ:

Hitit Taht Cinayetleri ve Telipinu Fermanı

Telipinu Fermanı - Primo genitur kuralı

Hitit Kral Listesi

DÖNEMLER	C.W.Ceram	O.R.Gurney	G.McMahan	İlişki
Kent Devletleri
Kuşşaralı Pithana	1800’ler		1800’ler
Neşa Kralı Anitta	1800’ler		1800’ler	Pithana'nın oğlu
I. Tuthaliya	1740 – 1710
Pusarruma	1710 – 1680
KRALLIK	1680 - 1460
Labarna	1680 – 1650	1680 - 1650	1680 - 1650
I. Hattuşili	1650 – 1620	1650 - 1620	1650 - 1620	Labarna'nın oğlu
I. Murşili	1620 – 1590	1620 - 1590	1620 - 1590	I.Hattuşili'nin torunu
I. Hantili	1590 – 1560	1590 - 1560	1590 - 1560	I.Murşili'nin kayınbiraderi
I. Zidanta	1560 - 1550	1560 - 1550	1560 - 1550	I.Hantili'nin damadı
Ammuna	1550 – 1530	1550 - 1530	1550 - 1530	I.Zidanta'nın oğlu
I. Huzziya	1530 – 1525	1530 - 1525	1530 - 1525	Ammuna'nın oğlu
Telipinu	1525 – 1500	1525 - 1500	1525 - 1500	I.Huzziya'nın kayınbiraderi
Tahurvahili
Alluvamna	1500 – 1490
II. Hantili	1490 – 1480		1500 - 1450
II. Zidanta	1480 – 1470
II. Huzziya	1470 – 1460
İMPARATORLUK	1460 - 1190
II. Tuthaliya	1460 – 1440	1450 - 1420	1450 - 1420
I. Arnuvanda	1440 – 1420	1420 - 1400	1420 - 1400
II. Hattuşili	1420 – 1400	1400 - 1395	1400 - 1380
III. Tuthaliya	1400 – 1385	1395 - 1380
II. Arnuvanda	1385 – 1375
I. Şuppiluliuma	1375 – 1335	1380 - 1340	1380 - 1340
III. Arnuvanda	1335 – 1334		1340 - 1339	I.Şuppiluliuma'nın oğlu
II. Murşili	1334 – 1306	1339 - 1306	1339 - 1306	I.Şuppiluliuma'nın oğlu
Muvatalli	1306 – 1282	1306 - 1282	1306 - 1282	II.Murşili'nin oğlu
Urhiteşup	1282 – 1275	1282 - 1275	1282 - 1275	Muvatalli'nin oğlu
III. Hattuşili	1275 – 1250	1275 - 1250	1275 - 1250	II.Murşili'nin oğlu
IV. Tuthaliya	1250 – 1220	1250 - 1220	1250 - 1220	III.Hattuşili'nin oğlu
IV. Arnuvanda	1220 – 1200	1220 - 1215	1220 - 1215	IV.Tuthaliya'nın oğlu
II. Şuppiluliuma	1200 – 1190	1215 - ?	1215 - 1200	IV.Tuthaliya'nın oğlu
GEÇ HİTİTLER	1190 - 700

Öldürülen Kral	Öldüren (Kral olan)	Milattan Önce
I. Murşili	I. Hantili	1590
I. Hantili	I. Zidanta	1560
I. Zidanta	Ammuna	1550
Ammuna	Huzziya	1530
Huzziya	Telipinu	1525

                      

Değerlendirme: Bu kadar cinayetten sonra Telipinu Fermanı kralın büyük oğlunun tahta geçmesini öngören bir düzenleme yapıyor. Bu düzenleme batıda primo genitur adıyla anılan kuralın ilk uygulaması. Osmanlı’da da başlangıçta bu yöntem uygulandığı halde Fatih’le birlikte dünya düzenini (nizam-ı alem) sağlamak için kardeş katlinin geçerli olduğu kuralı getirilmiş.  


ONÜÇÜNCÜ ÖYKÜ 
Hititlerde Evren Anlayışı
Hititlerde astronomi Mısır kadar olmasa bile oldukça gelişmişti. Evren anlayışları oldukça ileri bir yaklaşıma sahipti.
Aşağıda Hattilerden beri Anadolu'da kullanılan ve Hititlerde de kullanılmaya devam eden bir güneş kursu görülüyor. Bu kursdaki hasır biçimindeki büyük çemberin evreni, üzerindeki üç küçük çemberin güneş, dünya ve ayı, en üstteki figürlerin ise tanrıları temsil ettiği düşünülüyor.
Ve asıl sürpriz güneş kursunun oturduğu kaide: Bir öküzün boynuzları. Yani dünyanın (hatta evrenin) öküzün boynuzları üzerinde durduğu düşüncesi Hititlerden, hatta Hattilerden beri var olan bir düşüncedir. (Bu konunun ayrıntıları için Sedat Alp'in Hitit Güneşi adlı eserine bakılabilir.)

Değerlendirme: Binlerce yıl insanlar, dünyanın bir öküzün boynuzları üzerinde durduğunu düşünmüşlerdir. Bugün bile hala aynı düşünceye inananlar var. Yoksa Hititler aramızda yaşamaya devam mı ediyor?   


ONDÖRDÜNCÜ ÖYKÜ:

Hitit İmparatorluğunun ve Hititlerin Sonu

·        Deniz Kavimlerinin göçü (MÖ 1200’ler)

·        Hattuşa ve orta Anadolu’dan güneydoğu Anadolu’ya kaçış.

·        Şapinuva’da sonraki Hitit yerleşimlerinin izleri

·        Kargamış çevresinde küçük kent krallıkları

·        Asur kralı II.Sargon’un Hitit krallıklarını yok edişi (MÖ 700’ler)

Anadolu'da M.Ö. 1200'lerden başlayarak süren yaklaşık 200 yıllık bir karanlık dönem var. M.Ö. 1200'lerde kim oldukları bugüne kadar tam anlaşılamayan bir deniz kavimleri göçü Anadolu'yu yakıp yıkmış ve taş üzerinde taş bırakmamış. Bu istila akınlarıyla ilgili çeşitli görüşler var. Benim görüşüm bu gelenlerin Ege adalarından gelen istilacılar olduğu yönünde. Ben Truva'nın da aşağı yukarı o tarihlerde yıkılmış olmasını bu olayların başlangıcı olarak değerlendiriyorum. Yani M.Ö. 1200'de Yunanlılar kurdukları birleşik donanma - orduyla Truva'yı ele geçiriyorlar ve ondan sonra Anadolu'ya giriyorlar. Bir anlamda Truva, Anadolu'ya Ege'den giriş için bir direniş kalesi imiş. O kale yıkılınca Anadolu'ya giriş kolaylaşmış. Mısır ile yapılan savaş sırasında Ramses'in Kadeş kale kentini almayı hedef olarak belirlemesi gibi bir durum bu.
Kentleri bir bir düşen Hititler Orta Anadolu'dan güneye ve güneydoğuya kaçarak oradaki akrabalarının kurduğu kent devletlerine sığınıyorlar. Bu döneme Geç Hititler dönemi adı veriliyor.
Anadolu'daki yağma ve talan dönemi sona erdikten sonra sağa sola savrulan Hititlerden bazılarının tekrar geri dönüp kendi kentlerine yerleştiklerini biliyoruz. Şapinuva'da yıkılmış duvarlar üzerine yeniden eskisine benzer biçimde ama daha düşük kalitede yapılmıış duvarlar yükseliyor. Belli ki buralara geri dönen Hititler buralardaki evleri yeniden canlandırmış ve içinde yaşamışlar.
Kargamış ve Sakçagözü gibi yerleşim yerlerinde kent devletleri kuran Hititler, sanat ve mimari açısından komşu geldikleri Asurlardan etkilenmişler. Duvarlarda yer alan figürler Hattuşa ve diğer Hitit kentlerinde bulunan kişilerin kılık kıyafetinden çok Asurlulara benziyor.
M.Ö. 700'lerde Asur kralı II. Sargon bu krallıkların hepsini dağıtıyor ve yalkaladığı Hititleri kılıçtan geçiriyor.

2012 yılı sonbaharında Hatay'ın Reyhanlı ilçesinde Tell Tayinat Höyüğünde yapılan kazılarda aşağıdaki resimde görülen heykel bulundu. Heykelin Hititlerin son kralı II. Şuppiluiuma'ya ait olduğu saptandı. Anlaşılan o ki deniz kavimlerinin Hitit ülkesini talan etmesinden önce halkıyla birlikte kaçarak  Hatay dolaylarındaki kent krallıklarına sığınmış Şuppiluliuma. Heykeli yapıldığına göre büyük olasılıkla orada kent kralı olarak yaşamını sürdürmüş. Gözlerinin niçin böyle büyük olduğu bilinmiyor. Dönemin sanat anlayışının bir gereği miydi yoksa hiper tiroid gibi bir hastalıkla mı ilgiliydi?

II. Şuppiluliuma'nın heykeli

  
 Asur Kralı II. Sargon (sağdaki)

Frigler, Ankyra ve Ankara

·        Frigler, Anadolu’yu kasıp kavuran deniz kavimleri arasında değil. Onlar bu olaydan yaklaşık 100 yıl sonra geliyorlar ve Gordion’u başkent yapıyorlar.

·      Ankara’ya da yerleşiyorlar. Denizci oldukları için gemi çıpası anlamına gelen Ankyra adını veriyorlar.

Değerlendirme: Hititlerin Anadolu’nun ortalarından kopmalarına yol açan deniz kavimleri akının Troya’nın düşüşüyle başladığını düşünüyorum. Hititlerin sonu oldukça acıklı bir öyküyle geliyor. Yaklaşık 600 yıllık bir krallığın halkı en acımasız düşmanları olarak gördükleri Asurlular tarafından kılıçtan geçirilerek yok edilmiş.

Hitit İmparatorluğu




Ayrıntıları merak edenler için:1. Trevor Bryce, The Kingdom of the Hittites (Oxford Press), 2. Mahfi Eğilmez, Anitta'nın Laneti (Remzi Kitabevi), 3. Mahfi Eğilmez, Hattuşa'dan Kaçış (Remzi Kitabevi), 4. Mahfi Eğilmez, Hitit Ekonomisi (Türk Eskiçağ Enstitüsü, Ege Yayınları), 5. Sedat Alp, Hitit Güneşi (Tübitak Yayınları), 6. Sedat Alp, Hitit Çağında Anadolu (Tübitak Yayınları), 7. Ekrem Akurgal, Anadolu Kültür Tarihi (Tübitak Yayınları), 8.Seton Lloyd, Türkiye'nin Tarihi (Tübitak Yayınları), 9. Trevor Bryce, The Life and Society in the Hittite World (Oxford Press), 10. Jürgen Seeher, Hattuışa Rehberi (Ege Yayınları), 11. O.R. Gurney, Hititler (Dost Yayınevi), 12.Birgit Brandau ve Helmut Schickert, Hititler (Arkadaş Yayınları)