Rezervleri Hesaplama Rehberi

Merkez Bankası (TCMB) Haftalık Para ve Banka İstatistikleri başlığı altında her hafta brüt döviz rezervlerini ve onun altında yer alan altın ve döviz rezervlerini yayınlar. Bir ülkenin merkez bankasının sahip olduğu rezervler o ülkenin özellikle kamu kesimine ait dış borçların ödenmesinde sıkıntıyla karşılaşılıp karşılaşılmayacağının göstergesi olarak kabul edildiği için yerli ve yabancı analistler tarafından dikkatle izlenir. Brüt rezervler için bankalara ait rezervler de bulunur. Bizim gibi parası rezerv para konumunda olmayan ülkeler için yalnızca brüt rezervlere değil merkez bankasının sahip olduğu rezervlere ve bunlardan merkez bankasına ait olmayan rezerv varlıklar olan swaplar düşüldükten sonra kalan tutara da bakılır. Bu anlattıklarımızdan hareketle TCMB’nin rezervleri şöyle bir tabloda gösterilir.

Brüt rezervlerden swap hariç net rezervlere geçişi de şöyle bir denklemle ifade edebiliriz:

Brüt Rezervler – Bankalara Ait Rezervler = Net Rezervler – Swaplar = Swap Hariç Net Rezervler

Brüt döviz ve altın rezervlerinin miktarlarını görebilmek için TCMB sitesindeki (www.tcmb.gov.tr) “İstatistikler” bölümünden “Parasal ve Finansal İstatistiklere” oradan da “Haftalık Para ve Banka istatistiklerine” gitmek gerekiyor. Açılacak sayfada “Veri (Tablolar) PDF Bağlantı” sekmesine gidilecek. Menünün 1 numaralı tablosunda “Merkez Bankası Analitik Hesapları” bölümünün son üç sırası milyon dolar olarak rezervleri gösteriyor. Bu üç veriden; Merkez Bankası Rezervlerini yukarıdaki tablonun Brüt Rezervler satırına, Altın ve Döviz rezervlerini de onun altındaki satırlara yazmak gerekiyor.

Brüt rezervlerin tamamı TCMB’ye ait değil. Bunların içinde bankaların zorunlu karşılıkları veya gönüllü mevduat olarak TCMB’de tuttuğu altınlar ve dövizler de var. Bunları brüt rezervlerden düşersek TCMB’nin kendi malı olan ve adına net rezervler denen rezervleri bulabiliriz.

Net rezervleri bulmak için TCMB sitesindeki istatistikler bölümünden Elektronik Veri Dağıtım Sistemi (EVDS)’ ne girdikten sonra en üstte kırmızı boyalı sırada en solda yer alan “Tüm Seriler” sekmesini tıklamak, açılan menüde de “Merkez Bankası Bilanço Verileri (TCMB)” sekmesine girmek gerekiyor. Burada sol tarafta tekrar bir menü açılıyor oradan da “Merkez Bankası Bilançosu Stand By 18.01.2002 Tarihli Niyet Mektubu ile Belirlenmiş (Cari) (Bin TL)” başlıklı olan sekmeyi tıklamak gerekiyor. Bu kez karşınıza bilanço kalemleri geliyor. Buradan karşısında “2A Net Uluslararası Rezervler (1+2+3) (Bin TL) yazan kutuya tıklayıp yukarıda sağ tarafta “Ekle” yazısı altındaki + işaretli kutuya tıklayınca bu kalem sağ tarafta “Seçtiklerim” başlıklı bölümün altına gidiyor. Onun yan tarafındaki “Rapor Seçenekleri” başlığı altında yer alan en soldaki kâğıt şeklindeki ikonu tıklayınca açılan tabloda aradığınız tarihteki net rezerv tutarını TL cinsinden görebiliyorsunuz. Yukarıda verdiğimiz rezerv hesaplama tablosu dolar cinsinden olduğu için TL cinsinden bulunan bu net rezerv tutarını dolara çevirmek gerekli. Bu çevrimi yaparken kullanacağımız kuru bulabilmek için TCMB sitesinde yine “İstatistikler bölümünden” “Döviz Kurları” alt bölümünü tıklamak, açılacak menüden “Gösterge Niteliğindeki Merkez Bankası Kurları” alt bölümünü açıp aranan tarihteki “USD/TL döviz alış kurunu” bulmak gerekiyor. Geriye, TL olarak bulunan net rezervler tutarını bu kura bölerek net rezervlerin dolar cinsinden tutarını hesaplamak ve bu veriyi de yukarıdaki tabloda Net Rezervler sırasına yazmak kalıyor.

 Merkez bankaları açısından döviz ya da para swapı; ellerindeki bazı varlıkları (kendi paraları, döviz ya da altın rezervleri gibi) bir başka ülke merkez bankasının elindeki rezervlerle belirli bir süre için değiş tokuş etme işlemidir. Süre sonunda taraflar birbirlerinden aldıkları parayı karşı tarafa, o süreye isabet eden faizini de ekleyerek iade ederler. Swap ile elde edilen dövizler merkez bankasının sahipliği değil yükümlülüğü (borç) altında olduğu için bu paraların döviz rezervlerine eklenmesi tartışma konusudur. Brüt rezervlerde yer alan bu dövizler genellikle net rezervlerden düşülür.

Swap miktarını bulabilmek için TCMB sitesinde “İstatistikler” bölümünün “Ödemeler Dengesi ve İlgili İstatistikler” başlıklı bölümünü oradan da “Uluslararası Rezervler ve Döviz Likiditesi” başlıklı alt bölümünü açmak gerekir. Karşımıza gelecek sayfadan “Veri (Haftalık)” başlıklı olanın PDF Bağlantı yazan alt başlığı tıklandığında karşımıza “Uluslararası Rezervler ve Döviz Likiditesi” başlıklı 4 bölümlü bir tablo gelir. Bunlardan II numaralı “Döviz Varlıklarından Önceden Belirlenmiş Kısa Dönem Net Çıkışlar (nominal değer)” başlıklı tablonun 2. sıra numaralı “Yurt içi para karşılığında döviz forward ve future'ların toplam açık ve fazla pozisyon büyüklükleri (para swaplarının gelecekteki bacağını da kapsar)” başlıklı satırındaki “Toplam” başlığı altındaki veriyi de alıp yukarıdaki tablonun Swaplar sırasına yazmamız gerekiyor. Net rezervlerden swapları düştüğümüzde Swap Hariç Net Rezerv tutarını bulup bunu tabloya sonuç olarak yazabiliriz.  

Bu şekilde hesaplayarak elde ettiğimiz 24 Ocak 2025 tarihli tabloyu aşağıda gösterelim:

Tablo bize 2023 yılsonunda eksi 37,5 milyar dolar olan swap hariç net rezervlerin 24 Ocak 2025 itibarıyla artı 59,9 milyar dolara yükseldiğini gösteriyor.

Şimdi de bu rezervlerin yeterli görülüp görülmediğini değerlendirelim. Bunun için kullanılan birden fazla ölçü olmakla birlikte uluslararası alanda son yıllarda en çok başvurulan ölçü Guidotti – Greenspan Kuralıdır.[i] Guidotti – Greenspan kuralı; merkez bankasının sahip olduğu rezervlerin, ülkenin kısa vadeli (vadesine bir yıldan az süre kalmış olan) dış borçlarından fazla ya da ona eşit olmasını öngören kuraldır. Bir yıllık süre içinde, dış yükümlülüklerin yenilenememesi halinde, o ülkeye dış kaynak girişinin devam edebilmesi için bu eşitlik önemlidir. Bunu bir denklem olarak gösterelim:

Guidotti – Greenspan Kriteri = Rezervler – Vadesine 1 Yıldan Az Süre Kalmış Dış Borçlar

Burada sözü edilen rezerv tutarı olarak hangisinin alınacağı konusu değerlendirmeyi yapan analistin bakış açısına göre değişmektedir: Bazıları brüt rezervleri bazıları net rezervleri bazıları da swap hariç net rezervleri alarak karşılaştırma yapıyorlar. Biz burada üçünü de ele alacağız.

Öncelikle vadesine bir yıldan az süre kalan dış borçlarımızı bulalım. Bunun için yine TCMB sitesine gideceğiz. Sırayla şu sayfaların başlıklarına tıklamak gerekli: “İstatistikler”, “Ödemeler Dengesi ve İlgili İstatistikler.” Karşımıza gelen menüden “Kısa Vadedeki Dış Borç İstatistikleri” alt başlığına girip oradan “Veri (Tablolar)” altındaki “PDF Bağlantı” başlığını tıklamak lazım. Açılan tablolardan 5 ve 6 numaralı tabloların en altında yer alan “Toplam” başlığının karşısındaki veri vadesine 1 yıl veya daha kısa süre kalmış olan dış borçlarımızı gösterir.

Eldeki son veri Kasım 2024’e aittir: 232, 7 milyar dolar.

Elimizdeki verileri yukarıdaki denklemde yerlerine koyalım.

Guidotti – Greenspan Kuralı = 167,5 < 232,7

Bu durumda TCMB’nin brüt rezervleri Guidotti – Greenspan Kuralını karşılayamıyor, (232,7 – 167,5 =) 65,2 milyar dolar eksik kalıyor.

Brüt rezervler yerine swap hariç net rezervler alınırsa durum çok daha sıkıntılı görünüyor:

Guidotti – Greenspan Kuralı = 59,9 < 232,7

Bu durumda rezerv yetersizliği (232,7 – 59,9 =) 172,8 milyar dolara yükseliyor.  

---

[i] Arjantin’in eski Maliye Bakan Yardımcısı Pablo Guidotti bu kuralı bir G 33 toplantısında ortaya attı. Eski Fed başkanı Alan Greenspan bu kuralı birçok yerde dile getirerek yerleşmesini sağladı. Javier Calafell ve Rodolfo Padilla del Bosque yaptıkları çalışmayla rezervler/dış borçlar oranının birçok dış kaynak krizinin göstergesi olduğunu ortaya koydular.