Damnatio Memoriae

Damnatio Memoriae, hatıranın lanetlenmesi anlamına gelen Latince bir deyim. İnsanların, kendilerinden önce yaşamış olanları ve onların yaptıklarını silmek için onları kötüleyerek topluma farklı şekilde tanıtmak amacıyla girişilen eylemler için kullanılıyor. Çok eski tarihlerden beri başvurulan bir eylem olsa da ifade edilip tanımlanması Roma İmparatorluğu döneminde olmuş ve sevilmeyen imparatorların lanetlenerek tarihten silinmesini sağlamak için bu yolda pek çok girişim yapılmış.

Damnatio memoriae eylemlerinin en bilinenlerinden birisi İmparator Caligula için yapılanlardır. Ahlâksızlığı, acımasızlığı ve despotluğuyla bilinen Caligula, 41 yılında muhafızları tarafından öldürüldükten sonra hakkında ciddi bir kötüleme ve karalama kampanyası başlatılmak istendiyse de bu girişimler, onun yerine tahta geçen amcası Claudius tarafından önlendi. Buna karşın hakkında olumsuz pek çok şey anlatıldığı için Caligula’nın aşağılanmasının önü alınamadı.

Mısır’da 18. Sülalenin firavunlarından Akhenaton ölümünden sonra benzer bir lanete uğramıştı. Akhenaton tahta geçişinden bir süre sonra o zamana kadar Mısır’ın resmi dini olan çok tanrılı Amon dinini tek tanrılı Aton diniyle değiştirmeye çalıştı. Bunda tam olarak başarılı olduğu söylenemez. Çünkü ölümünden sonra yeniden Amon dini Mısır’da egemen oldu, Aton dinine geçenler de Amon dinine geri döndüler. Ölümünden sonra Akhenaton için lanetleme ve unutturma sistemi işlemeye başladı. Adını unutturmak için çeşitli yerlerdeki hiyeroglif yazılarında adının yer aldığı kartuşları[i] kazıdılar.

Adolf Hitler, Benito Mussolini ve Josef Stalin, ölümünden sonra lanete uğrayanların en ünlülerindendir. Heykelleri kırıldı, resimleri kaldırıldı, ölümünden önce neredeyse onlara tapanlar bile aleyhlerinde konuştular. Benzer bir kaderi paylaşanlar arasında İspanya’yı uzun yıllar diktatörlükle yöneten Fransisco Franco, Portekiz’i diktatörlükle yöneten Antonio de Oliveira Salazar, Şili’de Salvadore Allende’yi devirip yerine geçen ve ülkeyi diktatörlükle yöneten Augusto Pinochet, Irak’ta dikta rejimi kuran Saddam Hüseyin ve Suriye’de benzer bir rejimin başında bulunan Beşar Esad’ı sayabiliriz. Bunların hepsi iktidarda oldukları sürece halkının nefretini çekmiş ama ancak iktidardan düşünce lanetlenmiş yirminci yüzyıl diktatörleridir.

Son Osmanlı Padişahı Vahdettin, tahtı bırakıp İstanbul’u terk ettikten sonra lanetle anıldı. Ülkesinin kurtuluş savaşına destek vermemiş bir padişahın böyle bir akıbete uğraması şaşırtıcı değil. Bugün o lanetlemeyi tersine çevirmek, bir çeşit laudo memoriae’ye (hatırasını yüceltmek)[ii] dönüştürmek için ciddi çaba olsa da bunun toplumun büyük çoğunluğuna kabul ettirilmesi mümkün görünmüyor. 1950 – 1960 yılları arasında Başbakanlık yapmış olan Adnan Menderes, 1960 yılında askeri darbeyle iktidardan düşürüldükten sonra hakkında yaygın bir karalama kampanyası başlatıldı. Bu kampanya, idamından sonra da devam etti. Aradan yıllar geçti, bu kez lanetlemeyi tam tersine dönüştürme çabasına girişildi. Menderes’in durumu Vahdettin’den çok farklı: Menderes, demokrasiyi askıya almaya çalışmak, basını susturmak gibi girişimlerde bulunduysa da vatana ihanet gibi bir uygulama içinde olmadı. O nedenledir ki toplum, Vahdettin’e göstermediği iade-i itibar refleksini Menderes’e gösterdi.

Kamu yönetiminde görev yapan siyasetçiler ve gerek kamu kesiminde gerekse özel kesimde yöneticilik yapanlar, bulundukları makamın hakkını adalet, liyakat, dürüstlük ve etik kurallarına göre verirlerse sevgi ve saygıyla anılırlar. Haklarında karalama yapılsa, yalanlar uydurulsa bile insanların saygı ve sevgisini kaybetmezler. Mustafa Kemal Atatürk, bu durumun en önde gelen örneğidir. Kim onun hakkında ne uydurursa uydursun, insanların ona olan sevgisi ve saygısı azalmak bir yana her geçen gün artıyor.  

İnsanın kendisinden sonraya bırakabileceği en büyük miras, temiz bir aile ismidir. 

---

[i] Akhenaton’un adını gösteren ve Mısır’da tapınaklardan, duvar yazılarından silinen hiyeroglif kartuşlarından birisi:

[ii] Her ne kadar laudo övmek ve memoriae hatıra anlamına gelse de Latince’de laudo memoriae diye bir deyim yok, damnatio memoriae’nin tersi olsa olsa böyle olur diye düşünerek deyimi ilk kez ben kullandım.