Türkiye Ekonomisinin Son 17 Yılı

AKP, 17 yıldır tek başına iktidarda bulunuyor. Türkiye Cumhuriyeti tarihinde hiçbir siyasal parti bu kadar uzun süre iktidarda tek başına kalamadı. Öteden beri yaygın olan bir inanç vardır: “Tek başına iktidar istikrar demektir ve dolayısıyla ekonominin de istikrarlı olmasını sağlar.” Bu inancın doğru olup olmadığını test etmek için elimizde yeterince uzun bir süre iktidar süresi ve yeterince veri var. Şimdi bu verileri kullanarak 2002 – 2018 arası dönemi, 1985 – 2001 arası dönemle karşılaştırarak değerlendirmeye çalışalım.

Kaynaklar ve Yöntem Hakkında Açıklama

Verilere dayalı değerlendirmelere girişmeden önce kullandığımız veriler ve yöntem hakkında kısa bir açıklama yapalım.

Bu yazıda kullanılan bütün veriler (son tablo hariç) devletin (TÜİK, Hazine ve Maliye Bakanlığı, TCMB ve Özelleştirme İdaresi) yayınladığı resmi veriler kullanılarak oluşturulmuştur. Son tablo (küresel sistemdeki yerimiz) ise IMF sitesindeki veriler (IMF, World Economic Outlook Database, October 2019) esas alınarak düzenlenmiştir.   

Dönem karşılaştırmaları yaparken AKP’nin iktidarda olduğu 17 yıllık süreyi (2003 – 2019) esas aldık. Öyle olunca önceki dönemi de 1985 – 2001 yılları olarak aldık. 2002 yılına her iki dönemde (ilki için karşılaştırmanın son yılı, ikincisi için karşılaştırmanın ilk yılı olarak yer verdik. 2019 yılı verileri gerçekleşme tahminleridir.

Gayrısafi Yurtiçi Hasıla (GSYH) ve Kişi Başına Gelir Nereden Nereye Geldi?

Bu karşılaştırmalara ilk olarak GSYH açısından bakalım. GSYH’nin reel değerlerine en yakın büyüklüklere bakabilmek için değerleri Dolar cinsinden incelememiz gerekir.  

Yıllar	GSYH (USD)		Yıllar	GSYH (USD)
1985	69		2002	238
1986	75		2003	312
1987	86		2004	404
1988	91		2005	499
1989	108		2006	548
1990	152		2007	677
1991	152		2008	663
1992	160		2009	645
1993	182		2010	748
1994	131		2011	730
1995	172		2012	877
1996	185		2013	951
1997	191		2014	934
1998	271		2015	855
1999	248		2016	861
2000	265		2017	851
2001	197		2018	789
2002	238		2019	749
Artış (Kat)	3,4			3,1

 

GSYH’ye yıllar itibariyle Dolar cinsinden baktığımızda 1985 yılında 69 milyar Dolar olan GSYH’nin 2019 yılında 749 milyar Dolar olduğunu görüyoruz. AKP döneminde Dolar cinsinden GSYH’de 3,1 kat artış olmuş. Bunun ne denli bir başarı olduğunu anlamak için bir önceki 17 yılda neler olduğuna bakmamız gerekir. 1985 – 2001 arasındaki artış 3,4 kat olmuş. Bu açıdan bakıldığında AKP’nin iktidarda olduğu dönemde önceki 17 yıla göre başarılı olmadığı görülüyor.

Konuya bu bağlamda bir de kişi başına gelir düzeyinde bakalım.

Yıllar	Kişi Başına Gelir (USD)		Yıllar	Kişi Başına Gelir (USD)
1985	1.330		2002	3.581
1986	1.463		2003	4.968
1987	1.636		2004	5.961
1988	1.685		2005	7.304
1989	1.959		2006	7.906
1990	2.682		2007	9.656
1991	2.621		2008	10.931
1992	2.708		2009	8.980
1993	3.004		2010	10.560
1994	2.184		2011	11.205
1995	2.759		2012	11.588
1996	2.928		2013	12.480
1997	3.079		2014	12.112
1998	4.442		2015	11.019
1999	4.003		2016	10.883
2000	4.229		2017	10.616
2001	3.084		2018	9.693
2002	3.581		2019	9.093
Artış(Kat)	2,7			2,5

Kişi başına gelir konusu da GSYH ile aynı durumda. Burada da tek başına iktidar olmanın herhangi bir üstünlüğünün olmadığını, tam tersine önceki döneme göre bir geri gidişin söz konusu olduğunu görebiliyoruz.

Büyüme Niçin GSYH ve Kişi Başına Gelire Tam Olarak Yansımadı?

İşin ilginç yanı AKP iktidarı süresinde büyüme ortalamasının gerek GSYH gerekse kişi başına gelirden daha başarılı görünmesidir.

Yıllar	Büyüme		Yıllar	Büyüme
1985	4,2		2002	6,4
1986	7,0		2003	5,9
1987	9,5		2004	9,4
1988	2,1		2005	8,9
1989	0,3		2006	7,3
1990	9,3		2007	5,0
1991	0,9		2008	0,9
1992	6,0		2009	-4,8
1993	8,0		2010	8,9
1994	-5,5		2011	10,7
1995	7,2		2012	4,7
1996	7,0		2013	8,9
1997	7,5		2014	5,0
1998	3,1		2015	5,9
1999	-3,4		2016	3,2
2000	6,6		2017	7,4
2001	-6,0		2018	2,9
2002	6,4		2019	0,5
Ortalama	3,9			5,4

Normal koşullarda büyümedeki bu pozitif farklılığın GSYH ve kişi başına gelire yansıması gerekirdi. Ne var ki TL’nin AKP iktidarı döneminde, özellikle son birkaç yılda, karşılaştığı hızlı değer kaybı, TL ile hesaplanan GSYH’ye göre bulunan büyüme oranının Dolarla verilen GSYH ve kişi başına gelire yansımadığı görülüyor.

İşsizlik Yükseldi

AKP iktidarının en önemli başarısızlığı işsizlik sorununu çözememiş, tam tersine büyütmüş olmasında yatıyor.

Yıllar	İşsizlik		Yıllar	İşsizlik
1985	7,9		2002	10,3
1986	8,0		2003	10,1
1987	8,1		2004	10,8
1988	8,4		2005	10,6
1989	8,6		2006	10,2
1990	8,0		2007	10,3
1991	8,2		2008	11,0
1992	8,5		2009	14,0
1993	8,9		2010	11,9
1994	8,6		2011	9,8
1995	7,6		2012	9,2
1996	6,6		2013	9,7
1997	6,8		2014	9,9
1998	6,9		2015	10,3
1999	7,7		2016	10,9
2000	6,5		2017	10,9
2001	8,4		2018	12,3
2002	10,3		2019	13,5
Ortalama	8,0			10,9

Tablonun gösterdiği gibi önceki 17 yılda yüzde 8 olan ortalama işsizlik oranı AKP iktidarı döneminde yüzde 10,9’a yükselmiştir. Son iki yılda işsizlik oranının yükselme eğiliminde olması da ayrı bir sıkıntı konusudur. Burada bir noktaya değinmekte yarar vardır. İşsizlik hesaplama yöntemi 2014’de değişmiş ve son 3 ayda işsiz olup da başvuruda bulunanlar yerine son bir ayda işsiz olup da başvuruda bulunanlar işsiz sayılmaya başlanmıştır. Bu düzenlemenin işsiz sayısının azalmasına yol açtığı açıktır. O nedenle AKP dönemindeki artış oranı eski yöntemle daha yüksek oranlara denk gelmektedir.

Enflasyon Geriledi

Yıllar	TÜFE		Yıllar	TÜFE
1985	44,2		2002	29,8
1986	30,7		2003	18,4
1987	55,0		2004	9,3
1988	77,1		2005	7,7
1989	64,3		2006	9,6
1990	60,4		2007	8,4
1991	71,1		2008	10,1
1992	66,0		2009	6,8
1993	71,0		2010	6,4
1994	125,5		2011	10,5
1995	76,1		2012	6,2
1996	79,8		2013	7,4
1997	99,1		2014	8,2
1998	69,7		2015	8,8
1999	68,8		2016	8,5
2000	39,0		2017	11,9
2001	68,5		2018	20,3
2002	29,8		2019	11,5
Ortalama	66,5			11,1

AKP iktidarının en önemli başarılarından birisi enflasyon oranındaki ciddi düşüştür. Önceki 17 yılda yüzde 66,5 olan enflasyon ortalaması yüzde 11,1’e düşmüştür. Yüzde 11,1 dünya ortalamalarına göre oldukça yüksek bir oran olsa da önceki döneme göre büyük bir düşüşü ifade etmektedir.

Bütçe Dengesi Yeniden Bozulma Eğilimine Girdi

Yıllar	Bütçe Dengesi / GSYH (%)		Yıllar	Bütçe Dengesi / GSYH (%)
1985	-2,2		2002	-11,2
1986	-2,7		2003	-8,6
1987	-3,5		2004	-5,0
1988	-3,0		2005	-1,0
1989	-3,3		2006	-0,6
1990	-3,3		2007	-1,8
1991	-5,3		2008	-1,8
1992	-4,3		2009	-5,3
1993	-6,7		2010	-3,6
1994	-3,9		2011	-1,3
1995	-4,0		2012	-1,9
1996	-8,3		2013	-1,0
1997	-7,6		2014	-1,1
1998	-5,1		2015	-1,0
1999	-12,7		2016	-1,1
2000	-7,7		2017	-1,5
2001	-11,6		2018	-1,9
2002	-11,2		2019	-2,9
Ortalama	-5,9			-2,9

AKP iktidarının ekonomi alanındaki bir başka başarısı bütçe açıklarını ciddi oranda düşürmüş olmasıdır. Önceki 17 yılda ortalama olarak yılda yüzde 5,9 açık veren bütçe, AKP iktidarı döneminde yılda ortalama yüzde 2,9 oranında açık vermiştir. Son 8 yıla baktığımızda bütçe açıkları yüzde 2’nin altında seyretmiş, 2019’da yeniden 3’e yaklaşmıştır.  

AKP’nin bütçe yönetimine getirdiği en önemli yenilik bir seferlik gelirleri harekete geçirmiş olmasıdır. Bedelli askerlik, imar affı, varlık barışı gibi bir sefere özgü gelirlerle bütçeye destek veren iktidar, açıkları bu yolla düşürmeyi başarmıştır. 2019 yılında bir seferlik gelir Merkez Bankası’nın yedek akçesinin (tutarı 46 milyar TL’dir) bütçeye aktarılmasıyla ortaya çıkmıştır. Önümüzdeki yıllarda bu bir seferlik gelirlerin nasıl sürdürüleceği tartışma konusudur.

Cari Denge Sağlıksız 

Yıllar	Cari Denge / GSYH (%)		Yıllar	Cari Denge / GSYH (%)
1985	-1,1		2002	-0,3
1986	-1,4		2003	-2,5
1987	-0,7		2004	-3,7
1988	1,3		2005	-4,6
1989	0,7		2006	-6,1
1990	-1,3		2007	-5,9
1991	0,0		2008	-5,7
1992	-0,5		2009	-2,2
1993	-3,2		2010	-6,2
1994	0,3		2011	-9,7
1995	-2,4		2012	-6,1
1996	-1,0		2013	-6,8
1997	-1,0		2014	-5,0
1998	0,8		2015	-3,8
1999	-0,4		2016	-3,8
2000	-3,7		2017	-5,5
2001	1,9		2018	-3,5
2002	-0,3		2019	1,0
Ortalama	-0,7			-4,5

AKP iktidarı dönemindeki en büyük başarısızlıklardan birisi cari açığın hızla büyümüş olmasıdır. Önceki 17 yılda sadece yüzde 0,7 (binde 7) yıllık ortalama cari açık vermiş olan Türkiye, AKP iktidarının 17 yıllık döneminde yüzde 4,8 oranında açık vermiş bulunuyor. Bu açık artışı bu dönemdeki büyümenin de temelini oluşturmuştur.

2001 krizi öncesinde bütçe açıklarıyla büyüyen Türkiye, AKP iktidar sırasında bütçe açıklarını düşürüp cari açığı artırarak büyümeyi tercih etmiş, bunun sonucu olarak da dış borç stoku hızla artmıştır.

Dış Borçlarda Ciddi Artış Ortaya Çıktı

Yıllar	Dış Borç (Milyar USD)		Yıllar	Dış Borç (Milyar USD)
1985	25,5		2002	129,6
1986	32,1		2003	144,1
1987	40,4		2004	161,0
1988	40,7		2005	170,0
1989	43,9		2006	207,7
1990	49,0		2007	249,5
1991	52,4		2008	280,4
1992	58,6		2009	268,4
1993	70,5		2010	292,0
1994	68,7		2011	304,0
1995	76,0		2012	339,0
1996	79,3		2013	392,3
1997	84,4		2014	405,1
1998	96,4		2015	399,4
1999	103,1		2016	408,2
2000	118,6		2017	453,3
2001	113,6		2018	446,0
2002	129,6		2019	445,0
Özelleştirme Hariç	52,6
Artış (Kat)	2,1			3,4

Dış borç stokunu karşılaştırmaya alırken özelleştirme gelirlerini de hesaba katmamız gerekiyor. Çünkü özelleştirmelerle elde edilen gelirler o miktarda dış borçlanmayı azaltıcı etki yapmıştır. AKP iktidarı döneminde 61 milyar Dolarlık özelleştirme yapılmış, önceki dönemlerde yapılanlar satılmış ve geliri alınıp kullanılmıştır. Bu durumda bu tutarı önceki dönemin dış borç stokundan düşmemiz gerekir. Bunu yaptığımızda önceki dönemde dış borç stoku artışı 2,1 kat iken AKP iktidarı döneminde bu artış 3,4 kat olarak karşımıza çıkmaktadır.

Küresel Sistemde 17’nci Sıradaki Yerimizi Yitirdik

TÜRKİYE	1990	2000	2005	2010	2018
GSYH (Milyar USD)	207	273	501	772	771
Küresel Sıralamada Yeri	19	20	17	17	19
Kişi Başına Gelir (USD)	3.736	4.219	7.278	10.476	9.405
Küresel Sıralamada Yeri	49	64	60	62	72

Tabloya göre 2001 krizi sonrası toparlanmaya başlayan Türkiye, uygulanan IMF programı ve yoğun doğrudan yabancı sermaye girişi sonucu toparlanmış ve sıralamada 17’nci sıraya yükselmiştir. Bu sırayı bir süre koruyan Türkiye, son yıllarda yaşadığı ivme kaybıyla geriye düşmeye başlamıştır. 2018 yılında 19’uncu sıraya gerileyen Türkiye’nin 2019 yılında 20’nci sıraya düşeceği tahmin edilmektedir.

Sonuç

AKP’nin tek başına iktidarda olduğu 17 yılı önceki 17 yılla 8 temel gösterge aracılığıyla ve bir de dünyada GSYH ve kişi başına gelir sırası açısından karşılaştırdık. Bu karşılaştırmada enflasyon ve bütçe göstergeleri dışındaki 6 göstergede AKP iktidarının 17 yıllık döneminde elde edilen sonuçların önceki 17 yılda elde edilen sonuçlara göre oldukça geride kaldığını ve Türkiye’nin dünyadaki yerini yitirdiğini saptadık. 2 kriz ve bir deprem olmasına karşılık AKP döneminde 1 kriz olması, AKP’nin bu dönemde 61 milyar Dolar özelleştirme geliri elde ettiği, AKP iktidarı sırasında Türkiye’ye o döneme kadar giren doğrudan yabancı sermaye tutarının kat kat üzerinde sermaye girdiği de dikkate alınırsa hemen hemen hiçbir ilerleme olmadığı hatta bazı alanlarda gerilemeler olduğu ortaya çıkıyor.

Bu incelememiz boyunca “tek başına iktidar istikrar demektir ve dolayısıyla ekonominin de istikrarlı olmasını sağlar” şeklindeki yaygın inancın doğru olup olmadığını test ettik ve ele aldığımız göstergeler ve varılan sonuçlar bize bu inancın doğru olmadığını göstermiş oldu.

Not:

Yazı blog/sitemde yayınladıktan sonra büyük ilgi çekti. Yazıda vardığım sonuçlarla ilgili olarak gerek blogda yapılan yorumlar gerekse twitter üzerinden yapılan yorumlarda övgü ve eleştirilerin yanı sıra bazı soru ve öneriler de geldi. Övgülere, eleştirilere, soru ve önerilere teşekkür ederim. Soru ve önerilerden önemli bulduğum, yazı hazırlığı sırasında da kendi kendime tartıştığım bazı konuları aşağıda açıklıyorum.

İlk soru (öneri) GSYH ve kişi başına geliri Dolar üzerinden ortaya koyarken ABD’deki enflasyonu hesaba katmanın karşılaştırma açısından daha doğru sonuçlar vereceği şeklindeydi. Bu konuda Prof. Dr. Asaf Savaş Akat sözde kalmayıp hesaplamış. Asaf hocanın hesabına göre Amerikan enflasyonuna göre Dolar düzeltmesi yaparsak ilk 17 yılın GSYH artışı 2,1 kat, ikinci 17 yılın (AKP dönemi) GSYH artışı 2,2 kat artış gösteriyor. Aynı hesabı kişi başına gelire uygularsak ilk 17 yılın kişi başına gelir artışı 1,6 kat, ikinci 17 yılın (AKP dönemi) kişi başına gelir artışı 1,8 kat artış gösteriyor. Hesabı böyle ortaya koyunca ikinci 17 yıllık dönem ilkine göre az da olsa başarılı çıkıyor. Zafer Yükseler, GSYH büyümesi için düzeltilmiş seriyi gönderdi ve büyüme tablosunu ona göre düzenledim. Asaf Savaş Akat ve Zafer Yükseler’e katkıları için teşekkür ederim.

İkinci soru karşılaştırmalarda niçin satın alma gücü paritesine göre hesaplanan GSYH ve kişi başına gelirin alınmadığı yolundaydı. Bunun iki nedeni var: İlki satın alma gücü paritesi enflasyondan çok etkileniyor ve adeta enflasyondaki düşüşle ekonomi büyümüş gibi görünüyor. O nedenle satın alma gücü paritesine dayalı hesaplamaları pek kullanmıyorum. Uluslararası karşılaştırmalarda da ağırlık cari fiyatlarla Dolar üzerinden hesaplanan GSYH ve kişi başına gelire veriliyor.

Üçüncü soru/eleştiri ikinci 17 yıllık dönemde Darbe girişimi ve bazı başka etkiler de olduğu, bunların niçin dikkate alınmadığı şeklindeydi. AKP döneminde 1 kriz ifadesi darbe girişimini ifade ediyor. Burada iki mesele var: (1) Bu tür etkileri nasıl bir yöntemle arındırabileceğimiz konusunda bir dayanak yok. (2) İkinci dönemde olanların karşılığı ilk dönemde de bolca var. Mesela orada da sıralamadığımız Türkiye’yi etkilemiş bir dış kriz var (1997 – 98 Asya – Rusya krizi.) Ayrıca ilk 17 yılın ikinci yarısından itibaren ortaya çıkmış sık hükümet değişiklikleri var. Devalüasyonlar var v.s. Ben bütün bunların karşılıklı olarak birbirini götürdüğünü varsayıyorum. Ve sanırım varsayımım da doğru.